Metropolis Ionia 3, Ana Tanrıça Kutsal Mağaraları

Metropolis antik kenti Efes ve İzmir arasındaki çam ormanlarıyla kaplı Gallesion Dağı’nın eteklerinde kurulmuş, adı ise Meter Gallesia isimli Ana Tanrıça’dan esinlenerek Metropolis olmuştur. Ana Tanrıça (Kybele) inanışı, Eski Anadolu’da Cilalı Taş (Neolitik) dönemden beri oldukça yaygındı ve özellikle Batı Anadolu’da mağara, kaya tapınağı, açık hava tapınağı gibi kayalıklı doğal alanlarda tapkı görmekteydi.

Metropolis’in kuzeyinde Gallesion Dağı yamacında bulunan birbirine yakın iki sarkıt ve dikitli mağarada yapılan uzun ve zahmetli kazılar sonunda bulunan 554 pişmiş toprak heykelcikten 404 tanesinin Ana Tanrıça tasviri olması burasının Ana Tanrıça’ya adanmış bir kült alanı olduğunu göstermektedir. Kaçakçılar tarafından yer yer delik deşik edilen mağaralarda, çok titiz yürütülen kazı ve temizlik çalışmalarında dolgu toprak çıkrıklar yardımıyla dışarı taşınmış kemik dahil tüm buluntular elenerek ayrılmış ve tasnif edilerek araştırma için saklanmıştır. Buluntu istatistiklerinin gösterdiğine göre kült alanı en yoğun olarak Helenistik ve Roma dönemlerinde kullanılmıştır.

Buluntular içinde dikkat çekici grup Agorakritos tipindeki Ana Tanrıça heykelcikleridir. Tanrıça bu heykelciklerde arkalıklı tahtında oturur, başında bir polos bulunur ve saçları lüleler halinde omuzlarına dökülür. Tahtın soluna dayadığı elinde cepheden bir def, sağ elinde bir sunu tası tutar. Kucağında ise sağa doğru kıvrılmış yatan bir aslan görülür. Tanrıça’nın kült yoldaşı Attis olarak kesin tanımlanabilen bir figürün parçası ele geçmemiştir.

Yazar kitapta, kült alanında cereyan eden törenleri akışına göre canlandırmaya çalışılmıştır. Bunun için antik yazarların aktardığı bilgilerle, Mağara kült alanı ve çevresinden elde edinilen veriler ve ipuçları örtüştürülmüştür. 15 Mart’dan 27 Mart’a kadar süren ve geceleri de devam eden bu törenlerde, Tanrıça’nın rahipleri, gürültülü müzik ve çığlıklar atarak kendilerinden geçmişler, yenmesi zorunlu olan kutsal yemek, kült banyosu gibi çeşitli etkinlikler gerçekleştirmişlerdir. Bulunan içki kaplarının sayısı, pişirme kaplarına ve tabaklarına göre daha fazladır böylece içki sunusunun kült töreninde önemli bir yer tuttuğu anlaşılmaktadır. Törensel kaplar arasında, Bergama- Kapıkaya’da olduğu gibi unguentariumlar çok sayıdadır ve Tanrıça törenlerinde yapıldığı bilinen Attis’in sembolik cenaze töreni ile ilişkili olmalıdır. Her iki Mağara’da bolca bulunan kandil, gece törenlerinin varlığını ispat eder.

Mağarada önemli bir keşif ise camdan yapılmış aşık kemiklerinin yanı sıra Hermes yazıtlı ya da kaba bırakılmış fakat özellikle bir aletle delinmiş çok sayıda aşık kemiğinin ele geçmesidir. Aşık kemiklerinin (astragal) bilicilikte kullanıldığı ve Hermes’in bu kemiklerle yapılan biliciliğin koruyucu tanrısı olduğu bilinmektedir. Bunun yanı sıra yazar delikli aşık kemiklerinin Tanrıça’nın törenlerinde rahipleri tarafından vücuda acı vermek için kullanılan kırbaçlar olduğunu yazılı kaynaklara dayanarak açıklamaktadır. Her iki mağarada da bulunan kanatlı kümes ve küçükbaş hayvanlara ait kemikler, Tanrıça’ya sunulan kutsal yemeğin ya da adakların kalıntıları olarak değerlendirilmiştir.

Yazar, titiz araştırmasıyla bu kitapta sergilediği gibi, Metropolis Ana Tanrıça Kült Mağarasını, zengin kült malzemesi, kutsal yemek sunusu, astragal kullanımı ve tören akışı gibi yeni bilgiler ve keşifler ışığında tanıtmaktadır.

Prof. Dr. Recep Meriç